Ô ăn quan là trò chơi dân gian quen thuộc gắn liền với tuổi thơ của nhiều thế hệ. Đã từng rất phổ biến, nhưng gần đây trò chơi này không được nhiều trẻ em biết đến bởi nhiều lý do. Trong bài viết dưới đây, chúng tôi sẽ tổng hợp cách chơi ô ăn quan, luật chơi để bạn có thể ôn lại và chơi cùng bạn bè, người thân hay con cái mình nhé!
Contents
Sơ lược về lịch sử trò chơi ô ăn quan
Ô ăn quan (hay ăn quan, ô quan) là trò chơi dân gian đã từng rất phổ biến của trẻ em Việt Nam. Đây là trò chơi mang tính chất chiến thuật, giúp người chơi rèn luyện được tính kiên trì, tính toán và ghi nhớ. Trò chơi áp dụng cho từ 2-3 người chơi, có thể sử dụng các vật liệu đa dạng, dễ kiếm để làm tài nguyên chơi.
Tuy đã xuất hiện từ rất lâu, nhưng có lẽ ít người biết rằng nguồn gốc trò chơi bắt nguồn từ Châu Phi. Trò chơi được khai sinh với cái tên Awale (nghĩa là túi hạt), tên ô ăn quan hiện nay cũng xuất phát từ phiên âm của cụm từ này.
Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, ô ăn quan thuộc họ trò chơi mancala, trong tiếng Ả Rập là manqala hoặc minqala có nghĩa là di chuyển. Bàn chơi mancala đã xuất hiện ở Ai Cập từ thời Đế chế (khoảng 1580 – 1150 TCN). Cũng có những dấu hiệu để nhận định rằng một số dạng mancala lan truyền từ phía Nam Ả Rập qua eo biển Bab El Mandeb sang bờ đối diện thuộc châu Phi, từ đó thâm nhập vào lục địa này. Cùng với sự mở rộng của tôn giáo và văn hóa, các tín đồ Hồi giáo đã phổ biến mancala sang những vùng đất khác.
Tại Việt nam, mặc dù chưa rõ nguồn gốc cũng như thời điểm bắt đầu, nhưng có thể trò chơi được lấy cảm hứng từ những cánh đồng lúa nước. Lưu truyền có câu chuyện về Mạc Hiển Tích đỗ Trạng nguyên năm 1086 nói rằng ông đã có một tác phẩm bàn về các phép tính trong trò chơi ô ăn quan và đề cập đến số ẩn của ô trống xuất hiện khi chơi.
Ô ăn quan đã từng rất phổ biến ở cả 3 miền Bắc, Trung, Nam. Bảo tàng Dân tộc học Việt nam cũng có trưng bày, giới thiệu và hướng dẫn về trò chơi này.
Cách chơi ô ăn quan
Chuẩn bị trước khi chơi
- Bàn chơi
Bàn chơi ô ăn quan thường sẽ được vẽ trên mặt phẳng (trên giấy, trên mặt bàn, mặt đất,…) với kích thước linh hoạt, miễn là có đủ số ô cần thiết để chứa quân, đồng thời không quá lớn để thuận tiện cho việc di chuyển quân. Bàn chơi bao gồm một hình chữ nhật chia thành 10 ô vuông, mỗi bên 5 ô đối xứng nhau. 2 đầu là 2 hình bán nguyệt hướng ra phía người. Các ô vuông được gọi là ô dân, còn 2 ô hình bán nguyệt gọi là ô quan.
- Quân chơi
Gồm có 2 loại quân: quan và dân làm từ sỏi, gạch, đá hoặc hạt,… Kích thước quân sẽ tùy theo ý thích của người chơi, miễn sao người chơi dễ cầm, nắm cùng lúc nhiều quân. Quân quan sẽ phải lớn hơn quân dân để dễ phân biệt. Người chơi cần chuẩn bị 2 quân quan, số lượng quân dân tùy theo luật chơi, thông thường sẽ là 50 quân.
- Bố trí quân chơi
Quân quan sẽ nằm trong 2 ô hình bán nguyệt, mỗi ô là 1 quân. Quân dân sẽ được phân bổ đồng đều trong các ô vuông.
Trường hợp không muốn hoặc không thể tìm được quân quan phù hợp, có thể thay thế quân quan bằng cách đặt số lượng dân quy đổi vào vị trí ô quan. Theo luật chơi của từng vùng và thỏa thuận giữa 2 người chơi mà quân quan sẽ được quy đổi thành 10 dân hay 5 dân.
- Người chơi
Mỗi màn thường sẽ gồm 2 người chơi, mỗi người ngồi ở phía cạnh dài của hình chữ nhật. Những ô vuông bên nào sẽ thuộc quyền kiểm soát của người chơi bên đó.
- Đồng dao
Trong cách chơi truyền thống, có thể sử dụng một số bài đồng dao. Một trong những bài nổi bật:
Hàng trầu hàng cau
Là hàng con gái
Hàng bánh hàng trái
Là hàng bà già
Hàng hương hàng hoa
Là hàng cúng Phật.
Luật chơi
Mục tiêu của trò chơi: Khi trò chơi kết thúc, người thắng sẽ là người có số dân quy đổi nhiều hơn.
Cách di chuyển quân: người thực hiện lượt đi đầu tiên thường sẽ được xác định bằng cách oẳn tù tì. Người chơi đầu sẽ cầm lên 5 quân trong 1 ô bất kỳ ở phía bàn bên mình, sau đó rải lần lượt từng quân vào các ô vuông bên cạnh, mỗi ô 1 quân, xuôi hay ngược chiều kim đồng hồ sẽ tùy thuộc vào người chơi. Khi rải đến quân cuối cùng, tùy tình huống mà người chơi sẽ phải xử lý khác nhau:
- Nếu ô liền sau là 1 ô vuông có chứa quân, người chơi sẽ dùng tất cả số quân đó để rải tiếp theo chiều đã chọn.
- Nếu ô liền sau là 1 ô trống (không phân biệt ô quan hay ô dân) rồi đến 1 ô có chứa quân, người chơi sẽ mất số quân đó. Số quân bị ăn sẽ bị loại ra khỏi bàn chơi để tính điểm khi kết thúc. Nếu liền sau ô có quân đã bị ăn tiếp tục là 1 ô trống rồi đến 1 ô có quân nữa, người chơi có quyền ăn cả ô này.
Do đó, trong một cuộc chơi, có thể có các phương án rải quân mà người chơi có thể ăn toàn bộ quân trên bàn chỉ sau 1 lượt rải. Ô nhiều dân sẽ được gọi là ô nhà giàu, rất nhiều dân gọi là giàu sụ. Ô quan có ít dân được gọi là quan non. Người chơi có thể dựa trên kinh nghiệm hoặc đầu óc tính toán của mình để nuôi các ô thành nhà giàu rồi mới ăn để được nhiều điểm.
- Nếu ô liền sau là ô quan có chứa quân hoặc 2 ô trống trở lên, hoặc sau khi vừa ăn thì người chơi sẽ bị mất lượt. Quyền đi tiếp sẽ thuộc về đối phương.
Trường hợp đến lượt đi của mình, nhưng cả 5 ô thuộc quyền kiểm soát của người chơi đều không có dân, người đó bắt buộc phải dùng 5 dân mình đã ăn được đặt vào mỗi ô dân để có thể thực hiện tiếp lượt di chuyển của mình. Nếu người chơi không có đủ 5 dân thì phải vay của đối phương, sau đó trả lại khi tính điểm.
Cuộc chơi kết thúc khi toàn bộ dân và quan đã bị ăn hết. Trường hợp 2 ô quan đã bị ăn nhưng vẫn còn dân, thì quân trong những hình vuông phía bên nào nghiễm nhiên thuộc về người chơi bên ấy. Tình huống này thường được gọi là “hết Quan, tàn Dân, thu quân, kéo về”.
Để cuộc chơi không bị kết thúc sớm, có thể quy định luật chơi là không được ăn quan non. Nếu rơi vào tình huống này sẽ bị mất lượt.
Bên cạnh đó, thông thường người ta sẽ đặt thời gian cho mỗi lượt chơi. Để không bị mất lượt, bạn cần tính toán thật nhanh hướng đi ngược hay xuôi để ăn được nhiều dân nhất. Thời gian suy nghĩ sẽ được người chơi giao kèo với nhau, thường chỉ trong vòng khoảng 10 giây. Nếu lâu hơn, người chơi sẽ mất lượt.
Chơi ô ăn quan với số người chơi nhiều hơn 2 người
Ô ăn quan cũng có thể chơi với 3 hoặc 4 người. Theo đó, cách di chuyển quân, cách thức tính điểm cũng tương tự như khi chơi 2 người, nhưng bàn chơi sẽ được thiết kế khác đi để phù hợp với số lượng người chơi.
- Bàn chơi 3 người sẽ có hình tam giác đều, với 3 ô quan ở 3 đỉnh quả tam giác. Mỗi cạnh chia làm 5 ô vuông để làm ô dân. Người chơi sẽ ngồi ở mỗi cạnh tam giác, các ô dân ở cạnh đó sẽ thuộc quyền kiểm soát của mình. Ô quan bên phải người chơi chính là ô quan của người đó. Thứ tự người rải dân sẽ theo chiều kim đồng hồ.
- Bàn chơi 4 người: có hình vuông, mỗi cạnh kẻ 5 ô dân, 4 ô quan ở 4 góc vuông. Người chơi ngồi ở các cạnh hình vuông và kiểm soát các ô dân trước mặt.
Ô ăn quan trong văn học
Ô ăn quan là trò chơi khá thú vị, đồi hỏi người chơi phải động não rất nhiều. Chỉ với một khoảng sân nhỏ và những dụng cụ đơn giản, chúng ta đã có thể vui chơi cùng nhau rất thoải mái.
Cũng chính vì sự phổ biến của trò chơi này mà ô ăn quan đã xuất hiện rất nhiều trong văn học, nghệ thuật Việt Nam. Thành ngữ “Một đập ăn quan” hàm ý chỉ những hành động tuy đơn giản, nhưng mang lại kết quả to lớn không ngờ.
Nhà thơ Lữ Huy Nguyên cũng có bài thơ “Chơi Ô ăn quan” lấy cảm hứng từ trò chơi này:
Bên rìa hầm trú ẩn
Em chơi ô ăn quan
Sỏi màu đua nhau chạy
Trên vòng ô con con.
Sỏi nằm là giặc Mỹ
Sỏi tiến là quân mình
Đã hẹn cùng nhau thế…
Tán bàng nghiêng bóng xanh…
Hay bài thơ “Thời gian trắng” của Xuân Quỳnh cũng có nhắc:
Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những đầu trần, chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em đâu chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ…
Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh cũng có bức tranh lụa nổi tiếng mang tên “Chơi Ô ăn quan” sáng tác năm 1931.
Những trò chơi tương tự trên thế giới
Như trên đã chia sẻ, trên thế giới còn có trò chơi Mancala của châu Phi, có cách chơi gần giống với trò ô ăn quan. Trò chơi xuất hiện với nhiều biến thể ở nhiều nơi khác nhau, với các tên gọi như Kalah, Oware, Ơmweso, Bao,..
Trò Mancala châu Phi
Mancala phổ biến ở châu Phi và nhiều nơi khác trên thế giới. Trò chơi này khác với ô ăn quan ở một số điểm chính sau:
- Bàn chơi thường bao gồm 12 ô (hoặc được khoét thành các lỗ). Theo đó, mỗi người chơi sẽ kiểm soát 6 ô nhà. Ngoài ra còn có 2 ô lớn hơn gọi là kho. Kho này chỉ chứa những hạt giống đã bị người chơi ăn chứ không để đặt quân, nên không nhất thiết phải có. Trong một số biến thể, bàn chơi có thể có 24 ô, chia làm 4 hàng, mỗi hàng 6 ô, mỗi người chơi kiểm soát 2 hàng, tổng cộng 12 ô ở phía mình.
- Không có quân tương tự quân quan. Các quân sẽ giống nhau, gọi là hạt giống. Mỗi ô ban đầu sẽ có 3 hoặc 4 hạt giống.
- Khi đến lượt chơi, người chơi cũng dùng các quân bất kỳ thuộc quyền kiểm soát của mình để gieo hạt, nhưng chỉ được phép di chuyển ngược chiều kim đồng hồ chứ không phải tùy ý.
- Thể thức ăn quân sẽ không phụ thuộc vào ô trống mà vào số lượng hạt giống ở các ô có hạt giống cuối cùng trong 1 lần gieo đặt vào.
Mancala ở các nước châu Á
Trò chơi Mancala cũng được phổ biến tại các nước châu Á như Singapore, Malaysia, Indonesia, Philippines, miền Nam Thái Lan, Maldives, Sri Lanka,… với các tên gọi khác như như Tchonka, Naranj, Congklak, Dakon, Sungka,… Chúng khác với trò ô ăn quan ở những điểm như:
- Bàn chơi thường sẽ có 14 ô, mỗi người chơi kiểm soát 7 ô phía mình và cũng không có ô tương tự ô quan.
- Không có quân tương tự quân quan, mà chỉ có 98 quân dân chia đều mỗi ô 7 quân.
- Khi đến lượt, người chơi sẽ dùng quân ở một ô bất kỳ thuộc quyền kiểm soát của mình rải đều lên từng ô, mỗi ô 1 quân theo chiều kim đồng hồ (không được di chuyển tùy ý).
- Thể thức ăn quân: nếu quân cuối cùng trong lượt rải rơi vào ô trống thuộc quyền kiểm soát của mình, người chơi sẽ được ăn. Ô bị ăn sẽ là ô đối diện ở phía đối phương. Người chơi được ăn tất cả số quân có trong đó, đương nhiên nếu ô trống thì số lượng quân ăn được sẽ bằng 0.
Hy vọng với những thông tin mà chúng tôi đề cập trên đây, bạn đã hiểu hơn về cách chơi ô ăn quan – trò chơi dân gian phổ biến của trẻ em Việt Nam xưa. Cuộc sống ngày càng phát triển hiện đại, con người có nhiều phương thức để vui chơi giải trí, nhưng nhìn chung những trò chơi bổ ích và thú vị như ô ăn quan vẫn đáng được duy trì.
Tôi là Phạm Xuân Thanh – Tôi đã có kinh nghiệm hơn 3 năm review đánh giá về các loại máy móc công nghiệp, thiết bị vệ sinh công nghiệp, cách chăm sóc xe hơi. Tôi hy vọng những kiến thức mà tôi chia sẻ có thể giúp mọi người hiểu rõ hơn về các công dụng, chức năng của các loại thiết bị công nghiệp và các cách chăm sóc xe hơi này.
